Сөйләм телен үстерү өчен уеннар

Сөйләм үсешенең беренче һәм икенче этапларында бала авазларны, гади сүзләрне кабатларга өйрәнә. Киләсе этап – кыска сүзтезмәләр һәм җөмләләр. Мәсәлән, МИЯУ – ПЕСИ – ПЕСИ УЙНЫЙ. Бу этапның максаты – баланы күбрәк сөйләштерү.

______________________________________________________________________________

Балага йорт хайваннарының, йорт кошларының рәсемнәрен күрсәтегез, кечкенә хикәяләр һәм шигырьләр укыгыз. Сабыегыз шигырьләрне исендә калдыра башлагач, җөмләләрне үзенә әйтеп бетерергә тәкъдим итегез.

Алиянең өендә йөнтәс йонлы песие бар. Ул мияулый белә: МИЯУ-МИЯУ! Шуңа күрә аңа Мияубикә дип исем кушканнар. Песи мырлый да белә: МЫР-МЫР! Ул сөт, каймак, балык ярата. Кара әле, песи йомарланып кәнәфидә йоклап ята.

Аның кечкенә ПЕСИ БАЛАЛАРЫ бар. Алар да, әниләре кебек, йөнтәс йонлы. Песи балаларының әтиләре МӘЧЕ дип атала. Алия песи балалары белән уйный. Аларга җепкә бәйләнгән бант белән уйнавы бик ошый.

“Мияу-мияу”, – ди песи,

Гел йоклап кына ятмый.

Йорт-кураны, келәтне

Күсе-тычканнан саклый. (Л.Шәех)

Сораулар:

- Кәнәфидә нәрсә йоклый? Аның йоннары нинди? Песи нишли белә? Аның исеме ничек? Песи нәрсә ярата? Ул кешегә нинди файда китерә? Алия нәрсәләр белән уйный? Песи балалары зурмы яисә кечкенәме?

Айратның ишегалдында зур эте бар. Эт сөяк ярата.Ул койрыгы белән болгый һәм кычкырып өрә: ҺАУ-ҺАУ! Эт өйне саклый. Йортка чит кешеләр керсә, ул аларга ырылдый: Р-Р-Р!

Этнең КӨЧЕКЛӘРЕ бар. Алар әниләренә бик охшаганнар. Көчекләр куышлы уйнарга яраталар.

Ишегалдында көн-төн

Ул – кизүдә, ул – сакта.

“Һау-һау” дип өреп куя,

Шыгырдап алса капка. (Л.Шәех)

Сораулар:

Айратның ишегалдында нәрсә бар? Ул нәрсә ярата? Ул кешегә нинди файда китерә? Рәсемдә ничә көчек бар?

Әнә сыер көтүлектә йөри. Ул көне буе тәмле үлән чәйни һәм мөгери: МУ-У-У! Ә көтүдән кайткач, әби аны сава. Сыер безгә сөт бирә. Сөт нинди төстә әле? Әлбәттә, ак төстә. Сөттән каймак, май, катык, эремчек ясыйлар.

Сыерның баласы БОЗАУ дип атала. Ул да үлән ярата. Аның әтисе – ҮГЕЗ.

Сыер безгә сөт бирә,

Каймак, май, катык бирә.

Әнә үзе, “Му-у-у!” диеп,

Көтүдән кайтып килә. (Л.Шәех)

Сораулар:

Сыер нәрсә эшли? Ул нәрсә ярата? Ул кешегә нинди файда китерә? Сыерның баласы ничек атала?

АТ көтүлектә йөри. Җәй көне ул яшел үлән ашый. Ат кешни: ИҺА-ҺА-ҺАЙ! Ә чапканда ул тояклары белән ЧАК-ЧОК килә. Ат арбасында йөк ташый. Ул абзарда яши. Кыш көне ат солы һәм печән ашый.

Атның баласы КОЛЫН дип атала.

“Иһа-һа-һай” дип кешни,

Арба тарта, йөк ташый.

Чабышка да чыга ул,

Аннары солы ашый. (Л.Шәех)

Сораулар:

Ат җәй көне нәрсә ашый? Ә кыш көне нәрсә ашый? Ул кайда яши? Ат кешегә нинди файда китерә?

Сарык үлән ашый. Ул бәэлди: БӘ-Ә-Ә! Сарык безгә йон бирә. Йоннан җылы оекбашлар, бияләйләр, кофталар, күлмәкләр һәм башка төрле әйберләр бәйлиләр.

Сарыкның балалары – БӘРӘННӘР. Алар да, әниләре кебек, бөдрә йонлы. Аларның әтиләре – ТӘКӘ.

“Бә-ә-ә” ди сарык.

Әтием

Аңа печән, он бирә.

Оекбаш, бияләйгә

Сарыгыбыз йон бирә. (Л.Шәех)

Сораулар:

Сарык нәрсә ашый? Ул кешегә нинди файда китерә? Йоннан нәрсә бәйлиләр? Сарыкның баласы ничек атала?

Кәҗә дә үлән ярата. Ул безгә сөт бирә. Аның сөте бик тә файдалы. Кәҗә сакалы белән селкетеп бәэлди: МӘ-Ә-Ә! (МИ-КИ-КИ-КИ) Аның мөгезләре дә бар. Син аны үпкәләтмә, кәҗә мөгезләре белән сөзә дә ала.

Кәҗәнең балалары КӘҖӘ БӘТИЛӘРЕ дип аталалар. Кара әле, алар бакчага керергә телиләр. Аларны бакчага кертмә, алайса алар кәбестәләрне ашап бетерерләр!

Койма ярыгы аша

Бакчага да кергәли.

“Ми-ки-ки-ки” кәҗәбез

Бераз сөт тә биргәли. (Л.Шәех)

Сораулар:

Кәҗә нәрсә ярата? Ул безгә нәрсә бирә? Кәҗә мөгезе белән нишли? Кәҗә бәтиләре кайда керергә телиләр? Бакчада алар нәрсә эшлиләр?

ында тавыклар гаиләсе яши. ӘТӘЧ – әти, ТАВЫК – әни һәм аларның бәләкәй балалары – ЧЕБИЛӘР. Гаиләнең башлыгы – әтәч. Ул бик иртә тора, канат кагып кычкыра: КИ-КРИ-КҮК! Тавык кытаклый: КЫТ-КЫТАК! Ә чебиләр ата-аналарына җавап бирәләр: ЧИП-ЧИП-ЧИП! Алар җим, бөртекле ашлыклар, үлән ашыйлар. Төнлә әтәч белән тавыклар кетәклектә куначада йоклыйлар.

“Кикрикүк!” дип, таң белән

Йокыдан уятучы.

Ул – иң иртә торучы

Һәм иң иртә ятучы. (Л.Шәех)

“Кыт-кытак” килә тавык,

Йомырка салса әгәр.

“Черт-черт” диеп сөенә,

Чеби чыгарса әгәр. (Л.Шәех)

Сораулар:

Тавыклар гаиләсе кайда яши? Чебиләрнең әтиләре ничек атала? Ә әниләре? Әтәч иртә торамы? Алар нәрсә ашыйлар? Кайда йоклыйлар?

Үрдәкләр ишегалдында яшиләр. Бу – ана-үрдәк, бу – ата-үрдәк, ә бу – кечкенә сары үрдәк БӘБКӘЛӘРЕ. Кара әле, алар күлдә йөзәләр! БАК-БАК! Бәбкәләр әнисе белән әтисе артыннан бөтен нәрсәне дә кабатлыйлар. Алар чумарга өйрәнәләр. Су өстеннән койрыклары гына күренеп тора!

Күлгә таба йөгерә,

Җиргә басып лап та лоп.

Күпләп су эчә, ашый,

“Бак-бак” диеп мактанып. (Л.Шәех)

Сораулар:

Үрдәк балалары ничек атала? Алар кайда йөзәләр? Үрдәк бәбкәләре нәрсә эшләргә өйрәнәләр?лар гаиләсе дә күлгә таба китте. Ата-каз, ана-каз һәм аларның БӘБКӘЛӘРЕ бик матур. Аларның муеннары озын, каурыйлары ап-ак. Алар каңгылдыйлар: КА-КА-КА! (КЫЙГАК-КЫЙГАК) Казлар янына якын килмә! Ата-казның ачуы килсә, чукып та алыр! С-С-С!

“Кыйгак-кыйгак” килә дә

Бермәлгә уйга кала.

Шәп итеп суда йөзә

Һәм бераз оча ала. (Л.Шәех)

Сораулар:

Казлар гаиләсе кая китте? Аларның муеннары нинди? Каурылары нинди төстә? Каз балалары ничек атала?

Авылда әбинең күркәләре бар. Бу ата-күркә. Бу – ана-күркә. Ә бу – КҮРКӘ БӘБКӘЛӘРЕ. КҮР-КҮР! Күркәләр әтиләрен хөрмәт итәләр һәм аның сүзен һәрвакытта да тыңлыйлар.

“Күр-күр” килә күркәбез.

Күрәм, комда коена.

Аптырамыйм, шаккатмыйм,

Ул бит шулай “юына”! (Л.Шәех)

Сораулар:

Бу йорт кошы ничек атала? Күркәләр әтиләрен хөрмәт итәләрме? Сүзен тыңлыйлармы?

1 нче уен.

Балага йорт хайваннарының һәм кошларының рәсемнәрен күрсәтегез. Баштан аларның аталышларын үзегез әйтегез, аннары баладан сорагыз. Хайваннарның һәм кошларның ничек йөргәнен , ничек ашаганын, ничек сөзгәнен күрсәтсәгез, уен тагын да кызыграк булыр.

Бу – песи. Ул мияулый: “Мияу-мияу!”. Бу нәрсә? (Нәрсә мияулый?) Син аны ничек сыйпыйсың? Күрсәт әле! Ә песи ничек сөт эчә?

Бу – эт. Ул өрә: “Һау-һау!”. Бу нәрсә? (Нәрсә өрә?) Бүлмә буенча эт кебек йөреп күрсәт әле!

Бу – сыер. Ул мөгери: “Му-у-у!”. Бу нәрсә? (Нәрсә мөгери?) Сыерның ничек итеп үлән ашаганын күрсәт әле!

Бу – ат. Ул кешни: “Иһа-һа-һай!”. Бу нәрсә? (Нәрсә кешни?) Әйдә ат кебек чабабыз! Ат тояклары белән чак-чок килә! (Тел белән чак-чок итегез)

Бу – сарык. Ул бәэлди: “Бә-ә-ә!”. Бу нәрсә? (Нәрсә бәэлди?) Сарыкның йонын кайчы белән ничек алалар? Күрсәт әле! Чик-чик!

Бу – кәҗә. Ул бәэлди: “Мә-ә-ә! (Ми-ки-ки)”. Бу нәрсә? (Нәрсә бәэлди?) Кәҗә мөгезе белән ничек сөзә?

Бу – әтәч. Ул: “Ки-кри-күк!” – дип кычкыра. Бу нәрсә? Әтәч канатларын ничек кага?

Бу – тавык. Ул кытаклый: “Кыт-кытак! (Корт-корт-корт)”. Бу нәрсә? (Нәрсә кытаклый?) Тавык җимне ничек чүпли? (Кул белән күрсәтегез)

Бу – үрдәк. Ул бакылдый: “Бак-бак-бак!”. Бу нәрсә? (Нәрсә бакылдый?) Үрдәк ничек йөри? Күрсәт әле!

Бу – каз. Ул каңгылдый: “Ка-ка-ка! (Кыйгак-кыйгак)”. Бу нәрсә? (Нәрсә каңгылдый?) Каз каңгылдаганда томшыгын ничек ача? (Кул белән күрсәтегез)

Бу – күркә. Ул: “Күр-күр!”- ди. Бу нәрсә? Күркә кебек йөреп күрсәт әле!

2нче уен.

“Мин сиңа хәзер шигырь укыйм, ә син игътибар белән тыңла.” Шигырьне балага бер тапкыр укып чыгыгыз. “Мин сиңа шигырьне тагын бер тапкыр укыйм, ә син сүзләрне әйтеп бетер.” Икенче тапкыр укыганда җәя эчендә бирелгән сүзләрне бала үзе әйтсен.

Бака, үрдәк, каз (Ф.Зиннуровадан)

Күл буенда йөри бака,

Йөри, сикерә… (бака).

Черки күрсә кычкыра ул…

(Ба-ка-ка-ка, ба-ка-ка).

Үлән чүпли күл буенда

Үрдәкнең … (бәбкәләре).

Кычкыра әнкәләре…

(Бак-бак-бак-бак, бак-бак-бак).

Оча казлар җылы якка,

Тавышлары еракта…

(Кыйгак, кыйгак, кыйгак).

3нче уен.

Яңгырашлы рифмалы табышмакларны уку сабыйның акыл эшчәнлеген үстерә һәм сөйләм телен баета. Табышмакларны укыганда җәя эчендә бирелгән сүзләр алдыннан пауза ясагыз. Балага булышырга ашыкмагыз, уйларга вакыт бирегез. Ә җавабы табылгач, табышмакны тагын бер кат укып чыгыгыз.

Кешенең якын дусты,

Йортның тугры сакчысы.

Аннан гел игелек көт,

Аның исеме була …..(эт) (Р.Корбан)

Тәмләп ашагач ашын,

Кешнәп болгыйдыр башын.

Аны тану бик ансат:

Арбаны тарта, ул – …..(ат) (М.Сафин)

Кәҗә, кәҗә, кәҗәкәй,

Минем кызым (улым) бәләкәй.

Ул – акыллы, ул – тәтәй,

Тимә аңа ……(кәҗәкәй).

Башында кызыл тарак,

Ә койрыгы нәкъ урак.

Таңнан уята тәпәч,

Аның исеме – …..(әтәч) (М.Фәйзуллина)

Соскы борын – бакылдык,

Күп сөйләшә – такылдык.

Аңар әйтәләр үртәп:

- Корсак батыр, син ….(үрдәк) (М.Фәйзуллина)

Сөйләм телен үстерү өчен уеннар

______________________________________________________________________________

“Мияу-мияу”, – ди песи,

Гел йоклап кына ятмый.

Йорт-кураны, келәтне

Күсе-тычканнан саклый. (Л.Шәех)

Сораулар:

Этнең КӨЧЕКЛӘРЕ бар. Алар әниләренә бик охшаганнар. Көчекләр куышлы уйнарга яраталар.

Ишегалдында көн-төн

Ул – кизүдә, ул – сакта.

“Һау-һау” дип өреп куя,

Шыгырдап алса капка. (Л.Шәех)

Сораулар:

Айратның ишегалдында нәрсә бар? Ул нәрсә ярата? Ул кешегә нинди файда китерә? Рәсемдә ничә көчек бар?

Сыерның баласы БОЗАУ дип атала. Ул да үлән ярата. Аның әтисе – ҮГЕЗ.

Сыер безгә сөт бирә,

Каймак, май, катык бирә.

Әнә үзе, “Му-у-у!” диеп,

Көтүдән кайтып килә. (Л.Шәех)

Сораулар:

Сыер нәрсә эшли? Ул нәрсә ярата? Ул кешегә нинди файда китерә? Сыерның баласы ничек атала?

Ат көтүлектә йөри. Җәй көне ул яшел үлән ашый. Ат кешни: ИҺА-ҺА-ҺАЙ! Ә чапканда ул тояклары белән ЧАК-ЧОК килә. Ат арбасында йөк ташый. Ул абзарда яши. Кыш көне ат солы һәм печән ашый.

Атның баласы КОЛЫН дип атала.

“Иһа-һа-һай” дип кешни,

Арба тарта, йөк ташый.

Чабышка да чыга ул,

Аннары солы ашый. (Л.Шәех)

Сораулар:

Ат җәй көне нәрсә ашый? Ә кыш көне нәрсә ашый? Ул кайда яши? Ат кешегә нинди файда китерә?

Сарыкның балалары – БӘРӘННӘР. Алар да, әниләре кебек, бөдрә йонлы. Аларның әтиләре – ТӘКӘ.

“Бә-ә-ә” ди сарык.

Әтием

Аңа печән, он бирә.

Оекбаш, бияләйгә

Сарыгыбыз йон бирә. (Л.Шәех)

Сораулар:

Сарык нәрсә ашый? Ул кешегә нинди файда китерә? Йоннан нәрсә бәйлиләр? Сарыкның баласы ничек атала?

Койма ярыгы аша

Бакчага да кергәли.

“Ми-ки-ки-ки” кәҗәбез

Бераз сөт тә биргәли. (Л.Шәех)

Сораулар:

Ишегалдында тавыклар гаиләсе яши. ӘТӘЧ – әти, ТАВЫК – әни һәм аларның бәләкәй балалары – ЧЕБИЛӘР. Гаиләнең башлыгы – әтәч. Ул бик иртә тора, канат кагып кычкыра: КИ-КРИ-КҮК! Тавык кытаклый: КЫТ-КЫТАК! Ә чебиләр ата-аналарына җавап бирәләр: ЧИП-ЧИП-ЧИП! Алар җим, бөртекле ашлыклар, үлән ашыйлар. Төнлә әтәч белән тавыклар кетәклектә куначада йоклыйлар.

“Кикрикүк!” дип, таң белән

Йокыдан уятучы.

Ул – иң иртә торучы

Һәм иң иртә ятучы. (Л.Шәех)

“Кыт-кытак” килә тавык,

Йомырка салса әгәр.

“Черт-черт” диеп сөенә,

Чеби чыгарса әгәр. (Л.Шәех)

Сораулар:

Күлгә таба йөгерә,

Җиргә басып лап та лоп.

Күпләп су эчә, ашый,

“Бак-бак” диеп мактанып. (Л.Шәех)

Сораулар:

Үрдәк балалары ничек атала? Алар кайда йөзәләр? Үрдәк бәбкәләре нәрсә эшләргә өйрәнәләр?

Казлар гаиләсе дә күлгә таба китте. Ата-каз, ана-каз һәм аларның БӘБКӘЛӘРЕ бик матур. Аларның муеннары озын, каурыйлары ап-ак. Алар каңгылдыйлар: КА-КА-КА! (КЫЙГАК-КЫЙГАК) Казлар янына якын килмә! Ата-казның ачуы килсә, чукып та алыр! С-С-С!

“Кыйгак-кыйгак” килә дә

Бермәлгә уйга кала.

Шәп итеп суда йөзә

Һәм бераз оча ала. (Л.Шәех)

Сораулар:

Казлар гаиләсе кая китте? Аларның муеннары нинди? Каурылары нинди төстә? Каз балалары ничек атала?

“Күр-күр” килә күркәбез.

Күрәм, комда коена.

Аптырамыйм, шаккатмыйм,

Ул бит шулай “юына”! (Л.Шәех)

Сораулар:

Бу йорт кошы ничек атала? Күркәләр әтиләрен хөрмәт итәләрме? Сүзен тыңлыйлармы?

1нче уен.

Бу – эт. Ул өрә: “Һау-һау!”. Бу нәрсә? (Нәрсә өрә?) Бүлмә буенча эт кебек йөреп күрсәт әле!

Бу – сыер. Ул мөгери: “Му-у-у!”. Бу нәрсә? (Нәрсә мөгери?) Сыерның ничек итеп үлән ашаганын күрсәт әле!

Бу – кәҗә. Ул бәэлди: “Мә-ә-ә! (Ми-ки-ки)”. Бу нәрсә? (Нәрсә бәэлди?) Кәҗә мөгезе белән ничек сөзә?

Бу – әтәч. Ул: “Ки-кри-күк!” – дип кычкыра. Бу нәрсә? Әтәч канатларын ничек кага?

Бу – үрдәк. Ул бакылдый: “Бак-бак-бак!”. Бу нәрсә? (Нәрсә бакылдый?) Үрдәк ничек йөри? Күрсәт әле!

Бу – күркә. Ул: “Күр-күр!”- ди. Бу нәрсә? Күркә кебек йөреп күрсәт әле!

2нче уен.

Бака, үрдәк, каз (Ф.Зиннуровадан)

Күл буенда йөри бака,

Йөри, сикерә… (бака).

Черки күрсә кычкыра ул…

(Ба-ка-ка-ка, ба-ка-ка).

Үлән чүпли күл буенда

Үрдәкнең … (бәбкәләре).

Кычкыра әнкәләре…

(Бак-бак-бак-бак, бак-бак-бак).

Оча казлар җылы якка,

Тавышлары еракта…

(Кыйгак, кыйгак, кыйгак).

3нче уен.

Кешенең якын дусты,

Йортның тугры сакчысы.

Аннан гел игелек көт,

Аның исеме була …..(эт) (Р.Корбан)

Тәмләп ашагач ашын,

Кешнәп болгыйдыр башын.

Аны тану бик ансат:

Арбаны тарта, ул – …..(ат) (М.Сафин)

Кәҗә, кәҗә, кәҗәкәй,

Минем кызым (улым) бәләкәй.

Ул – акыллы, ул – тәтәй,

Тимә аңа ……(кәҗәкәй).

Башында кызыл тарак,

Ә койрыгы нәкъ урак.

Таңнан уята тәпәч,

Аның исеме – …..(әтәч) (М.Фәйзуллина)

Соскы борын – бакылдык,

Күп сөйләшә – такылдык.

Аңар әйтәләр үртәп:

- Корсак батыр, син ….(үрдәк) (М.Фәйзуллина)